Bisdom Haarlem-Amsterdam










Een bijzonder afscheidscadeau

9 Juli - HH. Martelaren van Gorcum

gepubliceerd: woensdag, 9 juli 2025

Wat doe je als net opgericht bisdom cadeau aan het bisdom, dat je verlaat? In 1955 stond de Rotter­damse clerus voor dit dilemma. Het idee ontstond om een prijs­vraag voor een kunst­werk voor de Haar­lemse ka­the­draal uit te schrijven met de Imitatio Christi van Thomas à Kempis als on­der­werp. Drie kunste­naars wer­den geselec­teerd: Frans Brakkee, Bob Zijlmans en Antoon Winkel.

De laatste won de prijs­vraag en maakte het afscheidscadeau, dat tij­dens de plech­tige hoog­mis op dins­dag 24 april 1956 aan mgr. J. Huibers van het Bisdom Haar­lem werd aan­ge­bo­den: een drieluik over het lij­den en sterven van de Mar­te­la­ren van Gorcum als ultiem voor­beeld van de navol­ging van Christus. Dit drieluik kwam eind mei bij de vespers in de ka­the­draal van­wege het bezoek van kar­di­naal-staats­secre­taris Pietro Parolin in beeld, toen relieken van de Mar­te­la­ren van Gorcum in deze kapel, onder het altaar met het altaar­stuk van Winkel, wer­den geplaatst.

Antoon Winkel maakte dit drieluik geïn­spi­reerd op Mid­del­eeuwse retabels. Winkel koos ervoor om het lij­den en sterven van de Mar­te­la­ren van Gorcum (op 5 en 6 juli 1572) in zeven scènes te ver­beel­den. Dit getal ver­wijst naar de volmaakt­heid (denk bij­voor­beeld aan de zeven schep­pings­da­gen). Alle zeven scènes laten het lij­den van de Gorcumse gees­te­lij­ken zien met centraal de ophan­ging van alle mar­te­la­ren. Tussen de ver­schil­lende scènes inclusief de ophan­ging zit een parallel met het lij­den en sterven van Christus. Als kroon op het werk voegt Winkel een recht­hoekig paneeltje toe en plaatst dit boven de zeven voor­stel­lingen. Daarop zijn twee engelen te zien die elk een punt van de doek van Veronica ophou­den, met daarop een lij­dende Christus.

Buiten­kant

Op de buiten­kant van de paneeldeuren zijn twee be­lang­rijke his­to­rische pries­ter­fi­gu­ren te zien. Op het linker luik is Sasbout Vosmeer, eerste Apos­to­lisch Vica­ris, met kerk­mo­del in de hand te zien. Rechtsboven is het wapen van Zuid-Holland afge­beeld en achter hem de Oude- of Sint Hippolytus­kerk van Delft. Op het luik rechts zien we Nicolaas van de Borcht, de eerste bis­schop van het bisdom Middel­burg dat bestond van 1559-1603 en later onder­deel werd van de Hollandse Zending. Van de Borcht (ook wel Nicolaas de Castro genaamd), heeft kelk en staf in de hand. Rechts boven is het wapen van Middel­burg te zien en de Abdij van Middel­burg.

 
Drieluik van de Martelaren van Gorcum
Opengeklapt
foto’s: Angelique Broersen-van Hal   
Drieluik van de Martelaren van Gorcum - dichtgeklapt
Dichtgeklapt


Lijden is overkoepelend thema

Op de centrale voor­stel­ling is de ophan­ging van de Mar­te­la­ren in de turfschuur in Den Briel afge­beeld. Zes mar­te­la­ren hangen al. De zevende is pastoor Leonardus van Veghel die de lad­der beklimt en de andere mar­te­la­ren bemoe­digend toespreekt. Rechts onderaan vlucht broe­der Hendrik weg (een ver­wij­zing naar het verraad van Judas). Alle scènes op het linker luik vin­den plaats tij­dens de nacht van het beleg in kasteel Blauwe Toren in Gorcum. In de bovenste voor­stel­ling wor­den de 19 gees­te­lij­ken vast­ge­zet die doodsbang zijn voor wat gaat komen. Daar­naast drukt een Geus een paxtafel (object waar­mee de vredeskus uitgewisseld wordt) tegen het gelaat van Claes Pieck, de kloosteroverste van de fran­cis­ca­nen (vgl. de gevangenne­ming in de hof van Olijven en de Judaskus). In het mid­den is de mar­teling van Claes Poppel te zien (vgl. geseling van Christus) en onderaan wor­den de mar­te­la­ren bevraagd en moeten ze dobbelen om wie het eerst zal wor­den vermoord (vgl. de on­ver­schil­lige rechters).

Op het rechter luik is bovenaan de ontkle­ding van de gees­te­lij­ken te zien (vgl. ontkle­ding Christus). In het mid­den zitten de mar­te­la­ren in een boot die hen van Gorinchem (Gorcum) naar Den Briel brengt. Winkel sym­bo­li­seert deze reis door links op de ach­ter­grond de Grote Kerk van Gorinchem en rechts de Brielse Dom te plaatsen (vgl. met de kruis­weg). Onderaan is de Geus Willem Lumey te paard afge­beeld en wor­den de mar­te­la­ren ge­dwon­gen om in pro­ces­sie Den Briel in te lopen rich­ting galg (vgl. de bespot­ting). Uit­ein­de­lijk vin­den de mar­te­la­ren de dood door ophan­ging wat op het centrale paneel te zien is, waar­mee deze gruwe­lijke ge­schie­de­nis wordt af­ge­slo­ten.

 

Dit artikel komt uit de zomer­edi­tie van bisdom­blad Samen­kerk





Bisdom Haarlem - Amsterdam • Postbus 1053 • 2001 BB  Haarlem • (023) 511 26 00 • info@bisdomhaarlem-amsterdam.nlDisclaimerDeze website is gerealiseerd door iMoose