Wij geloven - De laatste dingen

De ge­loofs­be­lij­de­nis is zuinig als het gaat over de laatste dingen. Er wor­den slechts twee zinnen aan gewijd: “Wij belij­den de opstan­ding van het vlees en het leven van de eeuw die komt”: een nieuw leven in een nieuwe wer­ke­lijk­heid.

De ge­loofs­be­lij­de­nis zegt niets over de vraag hoe dat leven er uit zal zien. Van de Beek en Rikhof wij­den in hun boek Wij geloven aan deze twee sobere slotzinnen van het credo een prach­tig hoofd­stuk. Ze leggen hierin uit dat de belij­denis ‘Jezus is de Heer’ door de tij­den heen standhoudt; hoe doop en geloof de toegangspoorten zijn tot het nieuwe leven, dat aan­gereikt door Christus’ dood en opstan­ding, bekrach­tigd wordt door de gave van de Geest; en dat de ware aard van de Kerk in verborgen­heid (sacra­menteel) en kruis­da­gend aanwe­zig is in onze wereld.

Vooral in tij­den van rampspoed en verdruk­king zijn hoop en verlangen onontbeer­lijk om het vol te (kunnen) hou­den. Dat was in ons land zo tij­dens de Duitse bezet­ting (1940-1945). Nu (2020-2021), gedurende de corona­pan­de­mie, beuren we elkaar op met woor­den van hoop en troost. Dit gaat weer voorbij, er komt een andere tijd. Iedere gene­ra­tie maakt wel periodes van nood en ontbe­ring mee. In ons deel van de wereld hebben we het wat dat betreft goed getroffen. In de ge­schie­de­nis van het volk van Israël wisselen periodes van belofte, opgang en bloei en periodes van neergang, onder­druk­king en gevangen­schap elkaar af. De relatie met de Heer van de hemelse machten, die zijn volk door de tij­den heen vasthoudt en leidt, is de grond van de hoop van het volk van Israel dat er een betere tijd zal komen: ‘die nieuwe dag’ zal komen, de Dag van de Heer waarop ge­oor­deeld en recht­ge­daan zal wor­den. Uit­ein­de­lijk zal het goed komen. De machten van deze wereld hebben niet het laatste woord. Dat is aan God.

Nieuwe dag in Christus’ opstan­ding

Het Nieuwe Testa­ment sluit bij dit ge­dach­te­goed aan. Ook Jezus spreekt over deze en de toe­ko­mende wereld (zie Mt. 12,32; Mc. 10,30; Lc. 18,30). Daarbij moet aangetekend wor­den dat de Vroege Kerk het zo verstond - en wij vandaag - dat die ‘nieuwe dag’ in Christus’ opstan­ding uit de doden reeds geko­men is en dat de hoop op de eeuw die komt, verbon­den is met het geloof in de opstan­ding van de doden. Jezus is de eerste en de laatste, Hij vervult de tij­den en verbindt de tij­den. Dit escha­to­lo­gische per­spec­tief is in zijn sober­heid overeind ge­ble­ven in de ge­loofs­be­lij­de­nis en niet veran­derd toen de Kerk in het Romeinse Rijk van keizer Constan­tijn in de vierde eeuw een tot de staat erkende gods­dienst werd verheven (en aan het eind van die vierde eeuw tot staatsgods­dienst). Van de Beek en Rikhof zien daarin de hand van de kerk­va­der Eusebius van Ceasarea (260-337), de eerste kerkhistoricus, die welis­waar de loftrompet stak over keizer Constan­tijn, maar die zich zeer bewust was van het verschil tussen het Romeinse poli­tieke bestel en de ver­wach­ting van de eeuw die komt. De ver­wach­ting van het duizend­ja­rig rijk wees hij van de hand. Het Concilie van Nicea (325) dat deze ge­loofs­be­lij­de­nis opstelde, volgde hem daarin.

Eschato­lo­gie

Het denken over het einde of over de laatste dingen wordt door­gaans uitgedrukt in temporele begrippen: verle­den, heden, toe­komst. Maar in de chris­te­lijke eschato­lo­gie ligt daar het accent niet. Het gaat om het laatste oor­deel van God over ons en over de toe­komst die daardoor moge­lijk wordt. Eschato­lo­gie is een kwali­ta­tief en niet een temporeel begrip, zeggen Van de Beek en Rikhof. Het escha­to­lo­gische per­spec­tief van waaruit wij als chris­te­nen mogen leven botst met het his­to­rische denken, dat een kenmerk is van de moderne tijd. Eschato­lo­gie is te on­der­schei­den van apocalyp­tiek, het literaire genre dat we kennen uit het boek Daniël en waar­van sporen te vin­den zijn in het Nieuwe Testa­ment (zie Mc 13,26; 14,62; Op. 1,7).

De apocalyp­tiek richt zich op het onthullen van de eind­tijd en het invullen van gebeur­te­nissen die daaraan vooraf gaan. Denken over de eind­tijd is door de tij­den heen een geliefd on­der­werp geweest. Ook vandaag zijn er ontwerpen in omloop die daarop speculeren. Van de Beek en Rikhof geven in hun boek een mooie schets van de ver­schil­lende fasen die apocalyp­tiek heeft doorlopen om ver­vol­gens van deze ontwerpen afstand te nemen omdat de apocalyp­tiek uitgaat van vijand­beel­den en ge­mak­ke­lijk gebruikt kan wor­den om de eigen positie te ver­ster­ken. Apocalyp­tiek kan alleen een nut­tig instru­ment zijn zolang deze samengaat met de belij­denis dat de Jezus de Heer is. Waar de apocalyp­tiek wordt los­ge­maakt van die belij­denis en een op zich­zelf staand ontwerp wordt van de laatste dingen, zetten we volgens Van de Beek en Rikhof een stap achter Christus terug. Dat risico is niet denk­beel­dig zeggen zij onder ver­wij­zing naar heden­daag­se theo­lo­gische con­struc­ties van de eind­tijd of de theo­lo­gie van het Ko­nink­rijk Gods van de twin­tigste eeuw.

Een voorbehoud tegen uit­ge­werkte apo­ca­lyp­tische ontwerpen vin­den we in Mt. 25. Het verhaal over de wijze en dwaze maag­den loopt uit op de verma­ning: ‘Wees dus waak­zaam, want jullie weten niet op welke dag en op welk tijdstip Hij komt’ (Mt. 25,13). En ver­derop in het verhaal (Mt. 25,31-46) over het laatste oor­deel, als de schapen van de bokken ge­schei­den wor­den, overheerst alom verba­zing. ‘Maar, wanneer dan...?’

Als laatste...

Als christen mogen we deel­heb­ben aan de escha­to­lo­gische wer­ke­lijk­heid van God die in Christus is aangebroken. Maar dat is niet een wer­ke­lijk­heid of sfeer die ons van het concrete, alle­daag­se leven vervreemdt. Integen­deel. Een leven met Christus in de Geest, geeft kracht om niet voor ons­zelf, maar met en voor de ander te leven, het kruis op te nemen en te dragen. Bij de belij­denis ‘Jezus is de Heer’ hoort een concreet leven dat daarbij past. Een juist verstaan van de laatste dingen helpt ons daar bij.