Begrafenis en opvolging paus trivia

Na het over­lij­den van paus Fran­cis­cus tre­den diverse protocollen in wer­king. Hierbij noteren we een selectie van regels en gewoontes rond de uit­vaart van een paus en de verkie­zing van een nieuwe paus in het conclaaf.

Begrafenisprotocollen van een paus

foto: Mgr. Hendriks

Paus Fran­cis­cus ligt opge­baard in de Sint-Pieter

• Offi­cië­le verifi­ca­tie van over­lij­den: De dood van een paus wordt offi­cieel beves­tigd door de camerlengo (de kar­di­naal die het beheer van de Vati­caanse zaken overziet). Tra­di­tio­neel riep de camerlengo de doop­naam van de paus drie keer en tikte met een zilveren hamer op het voor­hoofd van de paus om de dood te beves­tigen. Te­gen­woor­dig is deze hamer min­der gebruike­lijk, en een arts stelt de dood vast.
• Vissers­ring en zegel: De vissers­ring van de paus en het loden zegel voor pau­se­lijke do­cu­menten wor­den na zijn dood vernie­tigd om mis­bruik te voor­ko­men.
• Ver­een­vou­digde rituelen door Fran­cis­cus: Paus Fran­cis­cus heeft in 2024 nieuwe begrafenisrituelen goedge­keurd om de ceremonie een­vou­diger te maken, passend bij zijn visie van een paus als "nederige her­der". In plaats van drie geneste doodskisten (cypres, lood en eik), wordt een enkele zinken doodskist gebruikt.
• Begraaf­plaats buiten Vati­caan: Fran­cis­cus brak met de traditie door te kiezen voor een begrafenis in de Basilica van Santa Maria Maggiore in Rome, in plaats van de Vati­caanse grotten onder de Sint-Pieters­basi­liek, waar de meeste pausen wor­den begraven. Zeven andere pausen zijn ook in Santa Maria Maggiore begraven.
• Rode gewa­den: Tijdens de begrafenis wordt het lichaam van de paus gekleed in rode pau­se­lijke gewa­den, een kleur die his­to­risch wordt geas­so­ci­eerd met pau­se­lijke begrafenissen, moge­lijk beïn­vloed door oosterse tradities waar rood wordt gebruikt voor rouw.
• Open­ba­re opba­ring: Het lichaam van de paus ligt in de Sint-Pieters­basi­liek opge­baard voor publieke rouw, tra­di­tio­neel op een verhoogd platform (catafalque). Fran­cis­cus koos voor een open, een­vou­dige houten kist zon­der veel pracht en praal.
• Novendiale: Na de begrafenis volgt een offi­cië­le rouw­pe­riode van negen dagen, de ‘novendiale’, waarin dage­lijks een her­den­kings­mis wordt gehou­den, geleid door ver­schil­lende kar­di­na­len.
• We­reld­wijd wor­den vele Requiem­mis­sen gevierd na het over­lij­den van een paus. In Neder­land wordt in elk bisdom en be­lang­rijke kerk een Requiem­mis gevierd voor paus Fran­cis­cus.

Conclaafprotocollen voor de verkie­zing van een nieuwe paus

• Geheime stem­ming: Het conclaaf, afgeleid van het Latijnse cum clave ("met sleu­tel"), vindt plaats in de Sixtijnse Kapel, waar kar­di­na­len in afslui­ting stemmen.
• Alleen kar­di­na­len die op het moment dat het conclaaf begint nog geen 80 jaar oud zijn, mogen stemmen. Op dit moment zijn 135 van de 252 kar­di­na­len jon­ger dan 80 jaar en dus stem­gerech­tigd in het ko­men­de conclaaf voor de verkie­zing van een nieuwe paus.
• Volgens de apos­to­lische con­sti­tu­tie Universi Dominici Gregis uit 1996 is het aantal stem­gerech­tigde kar­di­na­len offi­cieel beperkt tot 120. Dit aantal werd echter in het verle­den al vaker over­schre­den en dat zal nu ook weer gebeuren.
• Naar ver­wach­ting zullen 133 van de 135 kies­gerech­tigde kar­di­na­len meedoen aan het conclaaf omdat kar­di­naal Llovera en kar­di­naal Puljic om ge­zond­heidsre­denen hebben afgehaakt.
• Voor het paus wor­den zelf is er geen offi­cië­le leef­tijds­grens. In de praktijk wordt meestal iemand gekozen die nog voldoende licha­me­lijke en gees­te­lij­ke kracht heeft om het zware ambt aan te kunnen, dus eer­der iemand tussen de 65 en 80 jaar oud.
  • Paus Leo XIII werd gekozen op 68-jarige leef­tijd (1878) en leefde uitzon­der­lijk lang (tot 93 jaar!).
  • Paus Johannes Paulus II was 58 toen hij in 1978 werd gekozen
  • Paus Bene­dic­tus XVI was 78 bij zijn verkie­zing in 2005.
  • Paus Fran­cis­cus was 76 toen hij gekozen werd in 2013.
• Tweederdemeer­der­heid: Een nieuwe paus moet wor­den gekozen met een tweederdemeer­der­heid. Als na ongeveer 12-13 dagen (of 34 stemrondes) geen paus is gekozen, kan een een­vou­dige meer­der­heid voldoende zijn, en kan de stem­ming wor­den beperkt tot de twee kan­di­da­ten met de meeste stemmen.
• In theorie kan elke gedoopte manne­lijke katho­liek paus wor­den, zelfs als hij nog geen pries­ter of bis­schop is. In de praktijk wordt de paus altijd gekozen uit de kar­di­na­len.
• Zwart en wit rooksig­naal: Na elke stemronde wor­den de stembiljetten verbrand. Zwarte rook (door toevoe­ging van chemicaliën) betekent dat er geen paus is gekozen, witte rook geeft aan dat een nieuwe paus is verkozen. Dit gebruik dateert uit de 19e eeuw.
• Habemus Papam: Na de verkie­zing verschijnt de kar­di­naal-protodiaken op het balkon van de Sint-Pieters­basi­liek om ‘Habemus Papam’ (We hebben een paus) aan te kon­digen, gevolgd door de naam en pau­se­lijke naam van de nieuwe paus.
• Domus Sanctae Marthae: Sinds 2005 ver­blij­ven kar­di­na­len tij­dens het conclaaf in de Domus Sanctae Marthae, een gastenverblijf in het Vati­caan, in plaats van de een­vou­dige cellen in het Apos­to­lisch Paleis. Ze wor­den met bussen naar de Sixtijnse Kapel gebracht.
• Geen open­lijke campagne: Het is kar­di­na­len verbo­den open­lijk campagne te voeren voor de pau­se­lijke positie. Toch vin­den achter gesloten deuren wel in­for­mele bespre­kingen en lobby's plaats.
• Conclaven duur­den de laatste drie eeuwen zo'n twee tot vijf dagen.
  De laatste drie conclaven duur­den rela­tief kort:
  • 2013 - Paus Fran­cis­cus: 26 uur / 2 dagen / 5 stemrondes
  • 2005 - Paus Bene­dic­tus: 24 uur / 2 dagen / 4 stemrondes
  • 1978 - Paus Johannes Paulus II: 36 uur / 2 dagen / 8 stemrondes
• Langste en kortste conclaven: Het langste conclaaf in de ge­schie­de­nis duurde 829 dagen (1314-1316), terwijl het kortste conclaaf in 1503 slechts enkele uren duurde, waarbij Julius II werd gekozen.
• Oorsprong van het conclaaf: Het moderne conclaaf werd in 1274 inge­steld door paus Gregorius X na een pausverkie­zing die bijna drie jaar duurde. Hij bepaalde dat kar­di­na­len in afslui­ting moesten stemmen totdat een paus was gekozen.
• Beperkte invloed van buitenaf: De Sixtijnse Kapel wordt voor het conclaaf beveiligd tegen afluisterapparatuur, en kar­di­na­len mogen geen contact hebben met de buiten­we­reld. Dit omvat geen toegang tot nieuwsmedia of tele­foons.
• Theore­tische geschikt­heid: Hoewel in theorie elke gedoopte katho­lieke man paus kan wor­den, is sinds de 16e eeuw alleen een kar­di­naal gekozen. De laatste niet-kar­di­naal die paus werd, was Urbanus VI in 1378.

Extra weetjes

• Li­tur­gische do­cu­menten: De begrafenis- en conclaafprotocollen wor­den gere­geld door twee be­lang­rijke do­cu­menten: Universi Dominici Gregis (voor conclaven, opge­steld door Johannes Paulus II in 1996 en aan­ge­past door Bene­dic­tus XVI) en Ordo Exsequiarum Romani Pontificis (voor begrafenisrituelen, een handlei­ding van meer dan 400 pagina’s).
• Kleur rood in begrafenissen: Het gebruik van rood voor pau­se­lijke begrafenissen heeft moge­lijk wor­tels in oosterse tradities, zoals bij de Slavische en Melki­tische katho­lieken, waar rood een rouwkleur is. Dit contras­teert met de westerse voor­keur voor paars of zwart.
• His­to­rische veto’s: Tot 1903 kon­den katho­lieke Europese vorsten een veto uit­spre­ken over pau­se­lijke kan­di­da­ten. Dit recht werd voor het laatst gebruikt door Oos­ten­rijk in 1903 om kar­di­naal Mariano Rampolla te blokkeren. Paus Pius X schafte dit veto af.