Wij geloven - De Heilige Geest

Vanaf het begin heeft de Kerk geleerd dat de Heilige Geest God is. Bij de doop werd al vroeg de trinita­rische doopformule gebruikt die we kennen uit het slot van het Matteüsevan­ge­lie (Mt. 28,16-20). Het duurde echter tot ver in de vierde eeuw voordat het God-zijn van de Heilige Geest in de ge­loofs­be­lij­de­nis nader wordt ingevuld.

Deze ont­wik­ke­ling deed zich voor in de periode tussen het Concilie van Nicea (325), dat volstond met een simpel ‘en in de Heilige Geest’, en het Concilie van Con­stan­ti­no­pel (381). Heftige theo­lo­gische debatten in die tussen­lig­gende periode waren aan­lei­ding om het God-zijn van de Heilige Geest in het credo van Con­stan­ti­no­pel te verdui­de­lijken: de Heilige Geest is de adem van het leven, die werk­zaam is vanaf de schep­ping en die de heilsge­schie­de­nis stuurt naar red­ding en vol­tooi­ing. De Heilige Geest is het levens­be­gin­sel dat de tij­den en Schriften, de profeten van Israël en het nieuwe leven in Christus met elkaar verbindt.

Levens­be­gin­sel

De opvat­ting dat het leven een gave is van God behoort tot de kern van het chris­te­lijk geloof. Van de Beek en Rikhof trekken een lange Bijbelstheo­lo­gische lijn vanaf de psal­mist die de schep­pen­de Geest bezingt die alles tot leven wekt (Ps. 104) tot aan de Geest van Pink­ste­ren, die na de dood en ver­rij­ze­nis van Jezus de Kerk in het leven roept. Mis­schien is de makke van ons postchris­te­lijke tijdperk wel dat velen niet meer goed beseffen, dat de Heilige Geest in ieder die behoort tot de ge­meen­schap van Jezus het leven wil vernieuwen. Kan van een chris­te­lijk leven ge­spro­ken wor­den als er geen vruchten zijn? Is de Heilige Geest dan wel vaar­dig gewor­den over dat leven? Zo eendui­dig en simpel is dat mis­schien niet, maar op grond van het doopsel mogen we toch wel zeggen dat een christen ge­roe­pen is en de opdracht heeft om een nieuw leven in de Heilige Geest te lei­den. Dit geldt ook voor de opdracht om de een­heid van de Kerk te bewaren en te her­stel­len waar die gebroken is. Er is maar één Heilige Geest en daaraan beant­woordt de een­heid van de Kerk. De ver­zoe­ning tussen de katho­lieke Kerk en pro­tes­tantse kerken duldt geen uitstel, schrijven de auteurs (131-132). Met de kerk­va­ders van de vroege Kerk stellen zij ook dat de vie­ring van de eucha­ris­tie voor een chris­te­lijk leven onopgeef­baar is. Wie het chris­te­lijk leven losmaakt van de vie­ring van de eucha­ris­tie, ontkent de Heilige Geest (133).

De canon

Dat in de ge­loofs­be­lij­de­nis is opgeno­men dat de Heilige Geest ‘ge­spro­ken heeft door de profeten’ blijft van grote bete­ke­nis. Onder invloed van de ketterse pries­ter Marcion werd er in de tweede eeuw voor gepleit een streep te zetten door het Oude Testa­ment. Dat was in zijn optiek voorbij. De concilies in de vierde eeuw hebben dat verijdeld door uit te spreken dat de Heilige Geest ook ge­spro­ken heeft door de profeten en dat het Oude Testa­ment een canonieke tekst is. Daar­mee is nog niet alles gezegd. Het gaat er ook om hoe de tekst gelezen en uit­ge­legd wordt. In principe zijn er twee rich­tingen: de Kerk kan zich door het Oude Testa­ment laten lei­den en in de theo­lo­gie en de ver­kon­di­ging uitleggen wat deze teksten betekenen. Ook kunnen de teksten gelezen en uit­ge­legd wor­den vanuit een christo­lo­gisch kader. In de vroeg­ker­ke­lijke ortho­doxie was de tweede lees­wij­ze de norm. Christus werd beschouwd als de vervulling van het Oude Testa­ment en het Oude Testa­ment werd gezien als een voorafschadu­wing van Christus. Door de ont­wik­ke­ling van de Bijbel­we­ten­schap­pen, de his­to­rische erva­ring met anti-judaïsme en de interreli­gi­euze dialoog tussen chris­te­nen en joden zijn de ver­schil­lende lees­wij­zen meer in evenwicht geko­men.

Schrift en Traditie

Katho­lieken en pro­tes­tan­ten delen (op de Deuterocanonieke boeken na) dezelfde Schrift. In het geding is niet of de oud­tes­ta­men­tische teksten canoniek zijn, maar de ver­hou­ding tussen Schrift en Traditie. Eeuwen­lang stond het pro­tes­tantse beginsel van het sola scriptura (alleen de Schrift - red.) tegen­over het katho­lieke adagium ‘Schrift en Traditie’. Het Tweede Vati­caans Concilie (1962-1965) heeft er veel aan bij­ge­dragen om deze pat­stel­ling te over­win­nen. Het beeld dat het Concilie gebruikt voor de ver­hou­ding van Schrift en Traditie is dat van twee stromen die voort­ko­men uit ‘dezelfde god­de­lijke oorsprong, vloeien als het ware ineen en zijn op het­zelfde doel gericht’. Dankzij de oecu­me­nische dialogen van de afgelopen vijf­tig jaar heeft dit oude vraag­stuk veel van zijn scherpte verloren. 'De Heilige Drie-een­heid' (detail), Albrecht Dürer, 1511

Doxo­lo­gie

In hoofd­stuk 12 vatten Van de Beek en Rikhof nog een keer samen waar het geloof in de Drie-ene God, Vader, Zoon en Heilige Geest voor staat en hoe dat in ons leven mag resoneren. We wor­den niet gedoopt in de naam van een abstracte Godheid, maar in de naam van drie personen die met elkaar en met ieder van ons in relatie staan. Dat zegt eigen­lijk alles. In de doxo­lo­gie, het eerbe­toon aan God, waar­mee we gebe­den afsluiten beves­tigen we dat in de aanroep: Eer zij de Vader en de Zoon en de Heilige Geest.

Ook die doxo­lo­gie heeft in de vierde eeuw een ont­wik­ke­ling door­ge­maakt. De kerk­va­der Basilius van Caesarea (329-379), die een grote invloed heeft gehad op het Concilie van Con­stan­ti­no­pel, hoewel hij er door zijn vroegtij­dig over­lij­den zelf niet meer aan deelnam, voerde aan de ver­trouwde doxo­lo­gie: ‘Eer aan de Vader door de Zoon in de Geest’ een nieuwe doxo­lo­gie toe: ‘Eer aan de Vader, samen met de Zoon en samen met de Geest’. De oude doxo­lo­gie drukt de men­se­lijke zwak­heid en hulp­be­hoe­vend­heid uit. De nieuwe doxo­lo­gie brengt tot uitdruk­king wie ons te hulp komt. Tevens wordt daarin de gelijk­waar­dig­heid van de drie god­de­lijke personen bena­drukt.

Die voort­komt uit

Uit men­se­lijk oog­punt is het niet moge­lijk om te spreken over het inner­lijk wezen en de relaties in de Drieene God. We kunnen over God alleen spreken voor zover Hij zich heeft geopen­baard. Het wezen van God, zo zeggen geleerde theologen, zal echter van die heilsecono­mische bete­ke­nis niet afwijken. Toch is er in de ge­schie­de­nis wel gestre­den over een juist verstaan van de Triniti­teit en de relaties tussen Vader, Zoon en Heilige Geest. Het leidde tot het schisma van 1054, een kerkscheu­ring tussen Oost (ortho­doxe Kerken) en West (katho­lieke Kerk). Tussen de Kerk van Oost en West speelt nog altijd de vraag over de voort­komst van de Heilige Geest. Alleen uit de Vader als enige bron, zegt het Oosten of uit de Vader en de Zoon om de god­de­lijk­heid van de Zoon te onder­stre­pen, zegt het Westen (in het Latijnse credo ver­woord met filioque).

Over deze kwestie zijn boeken volge­schre­ven. Van de Beek en Rikhof leggen haarfijn uit hoe deze theo­lo­gische kwestie in elkaar steekt en dat voor beide tradities goede argu­menten te geven zijn. Het probleem moet niet groter gemaakt wor­den dan nodig, te meer daar er op het Concilie van Florence (1439) eigen­lijk al een goede oplos­sing was gevon­den: ‘die uitgaat van de Vader door de Zoon’.

Ook van deze oude theo­lo­gische kwestie zijn de scherpe kanten af. Be­lang­rijker dan de theo­lo­gische kwestie aan­gaande de interne ver­hou­dingen in de Drie-ene God is de vraag hoe God, Vader, Zoon en Heilige Geest in ons leven komen. Dit wordt mooi en zuiver be­schre­ven in dit boek. De zen­ding van de Zoon en Geest is gericht op de red­ding en ver­lich­ting van de hele mens.

Op de voor­avond van zijn lij­den en sterven zegt Jezus tot zijn leer­lin­gen dat de liefde tot Hem en de Vader de weg is tot een intieme Gods­re­la­tie (Joh. 14,23). In de brieven van Paulus hangt de inwo­ning van God samen met het komen van de Heilige Geest. Door de komst van de Heilige Geest wordt de christen­ge­lo­vige een tempel van de Heilige Geest (1 Kor. 6,19). Allen die zich door de Geest van God laten lei­den, wor­den kin­de­ren van God, zegt Paulus (Rom. 8,14-16). Dat we anno 2020 voluit uit die Belofte mogen leven!