Geschiedenis van de pauskeuze

Het paus­keuze­de­creet van 1059 gaf oor­spron­ke­lijk het keuze­recht alleen aan de kar­di­naal-Bis­schop­pen die de Paus bij pontificale plech­tig­he­den ver­vingen; zij moesten de kar­di­naal-pries­ters erbij halen, terwijl de overige leden van de clerus en het volk instem­ming betuig­den (acclamatie). Binnen korte tijd verwierven de kar­di­naal-pries­ters en -diakens echter dezelfde rechten.

Sinds 1150 vormen deze "cardinales" een college met een deken (de kar­di­naal-Bis­schop van Ostia) aan het hoofd. In de twaalfde eeuw is het aanzien van de kar­di­na­len zeer gestegen, zeker wanneer hun naast de taak raad te geven aan de Paus, nog het uit­slui­tend recht op de paus­keuze wordt toe­ver­trouwd (1179). In de 12e eeuw wer­den ook niet-Romeinen aan het college toe­ge­voegd. In de der­tien­de en veer­tien­de eeuw volgt de bloei­tijd van het kar­di­na­len­col­lege.

Aan de kar­di­na­len komt dus het recht toe de nieuwe Paus te kiezen, welk recht zij exclusief bezitten sinds 1179 (IIIe La­te­raans concilie, Con­sti­tu­tie Licet de evitanda, vgl. c. 349). Dit recht is een overblijfsel van de oor­spron­ke­lijke pro­ce­dure, volgens welke het presbyterium en de diakens de Paus kozen onder instem­ming van het volk dat ge­tui­ge­nis aflegde van de waar­dig­heid van de kan­di­daat en om diens wij­ding vroeg.

De nabuur-Bis­schop­pen van de suburbicaire bis­dom­men waren er ook bij betrokken en wijd­den de nieuwe Bis­schop van Rome. Dat betekende na het vrij-wor­den van de Kerk onder keizer Constan­tijn (Edict van Milaan, 313) dat de Romeinse keizers er zich mee gingen bemoeien en de keuze voor het overige in de han­den van de Romeinse aristocratie en de hogere clerus kwam te liggen. Met name de genoemde diakens kregen grote invloed en vele Pausen zijn uit hun rangen voortge­ko­men.

Eén keer heeft een Paus zelf zijn op­vol­ger aangewezen: Paus Felix IV gaf in 530 als teken van opvol­ging zijn pallium aan aartsdiaken Boni­fa­tius. Vooral sinds de vijfde eeuw wordt de bemoeienis van de wereldlijke macht met de paus­keuze sterker, aan­vanke­lijk zijn het vooral de keizers, koningen of de exarch van Ravenna die de keuze moeten beves­tigen, in de negende en tiende eeuw spelen rivali­teit en machtsstreven van bepaalde Romeinse families een rol.

Paus Nicolaas II (1059) bepaalde bij decreet In nomine Domini dat alleen kar­di­na­len van de drie rangen het recht had­den de Paus te kiezen, maar dat aan koningen en keizers bij wijze van gunst enige invloed kon wor­den toe­ge­staan. De rechten van het volk (de Romeinse adel) wer­den tot een acclamatie­recht beperkt.

De Paus beperkte het eigen­lijke recht in het ori­gi­nele decreet  zelfs tot de kar­di­naal-Bis­schop­pen, maar dit heeft niet echt ingang gevon­den. Aanvanke­lijk met enige moeite en verzet, die in de aan­wij­zing van enkele tegenpausen tot uiting kwamen, wist men de bepa­lin­gen van het decreet van Paus Nicolaas toch door te zetten en ze wer­den opgeno­men in ver­schil­lende rechtscol­lec­ties waar­on­der het Decreet van Gratianus. 

Een probleem bij de paus­keuze bleef nog de toe­gan­ke­lijk­heid van de kar­di­na­len-ver­ga­de­ring: de keuze van Paus Urbanus II (1088) geschiedde bij­voor­beeld in te­gen­woor­dig­heid van de Duitse keizer en Mathilde van Canossa. De plaats van de paus­keuze wisselde.

Alexan­der III regelde de paus­keuze daarna de­fi­ni­tief in een door het derde La­te­raans concilie in 1179 goedge­keurde con­sti­tu­tie, door het keuze­recht aan alle kar­di­na­len toe te wijzen die met twee­derde meer­der­heid de nieuwe op­vol­ger van Petrus kon­den aan­wij­zen, zon­der dat aan anderen, zoals keizers, adel en pries­ters van Rome, rechten toekwamen. Voor­goed uit­ge­slo­ten werd dat een min­der­heid van de kar­di­na­len rechten zou kunnen doen gel­den.

Om de kar­di­na­len ertoe te bewegen de keuze niet te lang uit te stellen en te vermij­den dat zij onder druk zou­den wor­den gezet, wer­den zij ver­schil­lende keren op­ge­slo­ten; zo werd het paleis in Viterbo waar zij samenkwamen in 1268 dichtgemetseld en kregen zij voedsel aan­gereikt door een ope­ning in het dak. Toch duurde dit conclaaf nog twee jaar en negen maan­den! De daar gekozen Gregorius X besloot daarna in 1274, met instem­ming van het tweede concilie van Lyon, tot de inrich­ting van het conclaaf, zoals wij dat kennen: van de wereld af­ge­slo­ten cum clave om ongewenste invloe­den te weren. Dit conclaaf moest binnen tien dagen wor­den gehou­den in de plaats waar de vorige Paus gestorven was; de maal­tij­den moesten gelei­de­lijk vermin­derd en versoberd wor­den totdat de kar­di­na­len op water en brood leef­den! Het concilie van Konstanz, dat een einde maakte aan het westers schisma, bracht een afwij­king van de normen rond het conclaaf: naast de kar­di­na­len tra­den ver­te­gen­woor­digers van de naties op als pauskiezers. Latere ver­an­de­ringen in de bepa­lin­gen ten aanzien van het conclaaf betroffen vooral de wijze van stemmen.

In 1904 heeft Paus Pius X een laatste stap gedaan om invloe­den van buiten tegen te gaan door de kar­di­na­len op straffe van excom­mu­ni­ca­tie te verbie­den een wens of veto ten aanzien van een kan­di­daat voor de Stoel van Petrus aan te nemen, waar­schijn­lijk naar aan­lei­ding van de gebeur­te­nissen in het conclaaf waarin hij­zelf was gekozen. In dit conclaaf bracht kar­di­naal Puzyna van Krakau het veto in dat het Habs­burgse huis gerech­tigd was uit te spreken, tegen de meest waar­schijn­lijke kan­di­daat, kar­di­naal Rampolla, de staats­secre­taris van Paus Leo XIII.

Door Paus Pius XII (1945) en Paulus VI (1975) wer­den daarna nieuwe normen omtrent de paus­keuze uit­ge­vaar­digd. In 1996 verscheen de geci­teerde Apos­to­lische Con­sti­tu­tie Universi Dominici Gregis. Paus Bene­dic­tus XVI heeft in 2007 nog een ver­an­de­ring aan­ge­bracht in de keuze­pro­ce­du­re, waardoor de nieuwe paus altijd met twee­derde meer­der­heid van de stemmen moet wor­den gekozen.