Pacem in terris... Vrede op aarde
gepubliceerd: woensdag, 2 april 2014
Er is weinig dat de wereld in deze tijd voor Pasen zo bezighoudt als juist dit. Toen de encycliek Pacem in terris ruim 50 jaar geleden uitkwam, waren de reacties euforisch.
Paus Johannes XXIII deed een vlammend appél op ‘alle mensen van goede wil’ om de handen ineen te slaan en een nieuwe, vreedzame wereldorde op te bouwen. De Duitse krant ‘die Zeit’ schreef dat dit document “wel eens een beslissend keerpunt zou kunnen worden in de ontwikkeling van de wereldorde”. De Paus werd voorgedragen voor de Nobelprijs voor de vrede, ontving de gerenommeerde ‘Balzan-prijs’ en werd in 1963 uitgeroepen tot ‘The Man of the Year’.
Het begon met Kaïn en Abel
Nu, vijftig jaar later, zijn we weer met de voeten op grond terug gekomen. Pacem in terris, het klinkt bijna een beetje naïef . Er is geen vrede op aarde en hoe zou je serieus kunnen denken dat het er ooit wel zal zijn? Het begon al in den beginne met Kaïn die Abel de kop insloeg en er is geen enkele aanwijzing dat de mensheid inmiddels zo ver geëvolueerd is dat we de oorlog voorgoed achter ons kunnen laten. Toch: vrede is mogelijk. De heilige Schrift heeft ons hierover veel te zeggen. Het boek Genesis geeft de werkelijke oorzaken. Het spreekt niet over politieke strategieën, wapenbeheersing en evenwicht van krachten - allemaal belangrijk, maar ó zo broos – maar over zondeval, over hoogmoed en haat die het hart van de mens binnensloop. Adam en Eva namen de zonde van Lucifer over. Kaïn was gewoon jaloers op z’n broer en sloeg hem uit wrok dood. In het hart van de mens begint en eindigt de vrede. Dat wist natuurlijk paus Johannes ook. “Er is geen vrede onder de mensen mogelijk”, schreef hij, “als er geen vrede heerst in het hart van iedere mens”. Maar dat gaat niet zonder God. De universele beginselen voor vrede en een geordende samenleving, vervolgt hij, “vinden hun oorsprong enkel en alleen in de ware, persoonlijke en transcendente God”.
De genade bouwt voort op de natuur
Dit sluit diplomatie en vredesinitiatieven natuurlijk niet uit, maar veronderstelt die juist. ‘De genade bouwt voort op de natuur’, luidt het oude katholieke adagium. De natuurlijke ordening en de natuurlijke deugden hebben hun eigen waarde. Die riep paus Johannes XIII vooral in herinnering: de waardigheid en rechten van de mens, dialoog, onderling respect en begrip. Die zijn eerst nodig en moeten maximaal worden ingezet. Het is ongekend actueel in het huidige Oekraïne confl ict. Ik herinner me nog de woorden van Mikael Gorbatsjov. Op 10 december 2011 ontving hij de Franz Joseph Strauss Prijs in München. In zijn dankwoord waarschuwde hij met de grootste klem: ‘Laat onder geen enkele voorwaarde een nieuwe confrontatie tussen Rusland en de USA ontstaan. Dat zal niet beperkt blijven, maar leiden tot een Derde Wereldoorlog’. Beter dan wie ook, kent hij de frustratie van Poetin en vele Russen na het uiteenvallen van de Sowjet Unie. Niemand nam zijn woorden toen serieus. Inmiddels heeft hij zijn waarschuwing herhaald. Maar niet alleen in de Oekraïne, ook in het Midden Oosten, in Korea en Afrika lijkt de vrede ons door de vingers te glippen.
Ook paus Franciscus deed een sterk beroep op Obama om van elke militaire actie af te zien en tot het uiterste diplomatie en overleg te laten gelden. Volstrekt noodzakelijk is beheersing en het besef hoe verschrikkelijk oorlog is. Hierin zijn we gelukkig gegroeid. We weten wat oorlog aanricht. Het leed komt direct de huiskamer binnen. Niemand kan het nog idealiseren. Het vraagt echter moed om hieruit ook echt consequenties te trekken. Een prachtig voorbeeld vind ik altijd de zalige keizer Karl van Oostenrijk. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam hij aan het bewind. Hij probeerde meteen alles om de oorlog te beëindigen en verbood het Oostenrijkse leger absoluut om chemische wapens in te zetten, zelfs als daardoor de oorlog verloren zou gaan. In deze tijd van nucleaire, biologische en chemische wapens, van clusterbommen en drones, is zulke integriteit en moed cruciaal. Moraal is geen rekensom.
De kracht van de Geest
Maar zelfs als we dit alles gedaan hebben, is het niet genoeg. De natuurlijke ordening moet bevrucht worden door de genade, door Gods Geest. In Fatima, in 1917, zegt Maria heel eenvoudig tegen de herderskinderen: ‘Deze oorlog zal gauw afgelopen zijn, maar als de mensen niet ophouden O.L. Heer te beledigen, zal er spoedig een nieuwe, nog ergere oorlog uitbreken’. Maria spreekt zoals de Bijbel spreekt. Ze legt een band tussen gebeurtenissen op aarde en het geestelijke en morele leven van de mens. “Onze strijd gaat niet tegen vlees en bloed”, schreef al Paulus, “maar tegen de boze geesten in de hemelse gewesten”. Vrede bereik je niet alleen met diplomatie, beheersing, en dialoog, het vraagt ook bekering, gebed, en liefde. Hier haakt de wereld af. In onze geloofsvisie verwijdert de zonde van God. Het duwt als het ware Zijn beschermende hand weg en dan komen de gevolgen van onze eigen daden ergens neer in de vorm van onvrede, strijd en oorlog. Dan raakt het kwaad ook goede mensen.
Hier ligt voor ons als kerkgemeenschap een centrale taak. De mensheid te bemoedigen naar God en zijn gerechtigheid terug te keren. Bij al het goede dat er is, is de kloof tussen arm en rijk veel te groot, wordt er nog te veel gezondigd tegen het leven, tegen de waardigheid van de mens en de eer van God. Hier moeten we als samenleving radicaal het roer omgooien. Doen we het niet, dan zal die wereldbrand vroeger of later komen, wat politici met diplomatie ook kunnen bereiken. En de weg terug is in wezen niet moeilijk. Gods liefde en vergeving zijn onbegrensd. Juist dat is de kerngedachte van Pasen. We vieren dat er door het lijden, de dood en verrijzenis van Christus vergeving, verlossing, opstanding, eeuwig leven en geluk is voor iedere mens persoonlijk en voor de mensheid als geheel. Maar het veronderstelt wel dat we proberen naar Gods geboden te leven, vergeving te vragen waar we tekort geschoten zijn en met hart en ziel verlangen náár en bidden óm die vrede met God en met elkaar. Moge dat ons deze dagen gegeven zijn. In die zin
wens ik u allen van harte een Zalig Pasen.
+ Mgr. dr. Jozef M. Punt
Bisschop van Bisdom Haarlem-Amsterdam